Jan Matejko, „Bitwa pod Racławicami”, 1888, Muzem Narodowe w Krakowie.
Sceną historyczną nazywamy przedstawienie na obrazie wydarzenia z dziejów jakiegoś narodu lub wydarzenia o ważnym znaczeniu dla kraju.
Tematem tego rodzaju malarstwa są wydarzenia związane z dziejami państw, narodów i wybitnych osób, a także wydarzenia współczesne. Historia Polski została zapisana przez malarzy w ich obrazach. Do najwybitniejszych przedstawicieli polskiego malarstwa historycznego należeli: Jan Matejko, Juliusz Kossak, Wojciech Kossak, Jerzy Kossak oraz Józef Brandt.
Malarstwo o tematyce historycznej, chociaż istniało od stuleci w każdym rozwiniętym kręgu kulturowym, szczególnie chętnie podejmowane było w XIX wieku. Do jego rozkwitu w Polsce bez wątpienia przyczynił się artysta Jan Matejko. W czasach, gdy we Francji zafascynowani światłem i kolorem impresjoniści mieli buntować się przeciwko akademizmowi, tworząc podwaliny sztuki nowoczesnej, w Polsce kwitł romantyzm.
Jan Matejko, „Autoportret”, 1892, Muzeum Narodowe w Warszawie.
Jan Matejko pochodził z rodziny polsko‑czeskiej, całe życie pozostał jednak patriotą polskim, który wspierał walki swojego narodu o niepodległość. Już w wieku trzynastu lat rozpoczął naukę w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Z malarstwem historycznym zetknął się przebywając na stypendium w Monachium i to prawdopodobnie tam zadecydował, że poświęci mu swoją twórczość. Wielu historyków zarzuca Matejce, że przekłamywał fakty historyczne, malując osoby, których w danym miejscu, czasie i podczas wybranej sceny historycznej, nie miało prawa być. Dotyczy to np. postaci Hugona Kołłątaja w obrazie Bitwa pod Racławicami. Zamierzeniem artysty nie było wyłącznie przedstawianie faktów historycznych, ale także skłanianie do refleksji nad losami Polski, a pozornie błędne osadzenie postaci miało zachęcać do dyskusji.
Malarstwo historyczne odnosi się również do ważnych wydarzeń. Do najważniejszych tego rodzaju obrazów należą dzieła Jana Matejki, np. Stańczyk, Hołd pruski, Rejtan – Upadek Polski czy Konstytucja 3 Maja 1791 roku.
Jan Matejko, „Stańczyk”, 1862, Muzeum Narodowe w Warszawie.
Obraz olejny Stańczyk ukazuje nadwornego błazna z dworu króla Zygmunta Starego, który siedzi zrezygnowany po odczytaniu listu obwieszczającego utratę twierdzy Smoleńsk. W tamtych czasach Smoleńsk był fortecą, która strzegła wschodnich granic księstwa polsko‑litewskiego, a wraz z jej upadkiem Rosjanie przejęli część ziem polskich. Winą za utratę niepodległości Jan Matejko obarcza władców dawnej Polski, którzy rządzili w sposób nieumiejętny i niegospodarny. Stańczyk, przewidując rozwój wydarzeń historycznych, pozostał bezsilny wobec lekkomyślności władców, oddających się przyjemnościom, a nie polityce. Jego zrezygnowanie i smutek odczytujemy z zamyślonej twarzy oraz rozłożonych w geście bezradności rąk. W tle obrazu obserwujemy beztrosko tańczące pary, a za oknem z lewej strony obrazu - wieżę i kometę, symbol zwiastujący zniszczenie Polski.
Jan Matejko, „Hołd Pruski” 1879-1882, Muzeum Narodowe w Krakowie.
Obraz olejny Jana Matejki o imponujących rozmiarach, ok. 4x8 metra, przedstawia scenę oddania hołdu przez mistrza zakonu krzyżackiego ówczesnemu królowi Polski – Zygmuntowi I Staremu. Hołd pruski był wydarzeniem, które podkreślało wielkość Polski oraz jej zwycięstwo nad Krzyżakami i jest uznawane za ważny punkt w historii. W centrum obrazu Matejko umiejscowił siedzącą w złotej szacie postać króla i klęczącą przed nim w geście uniżonego poddaństwa sylwetkę Albrechta Hohenzollerna. Zygmunt August, dziedzic tronu polskiego, namalowany został jako 5‑letni chłopczyk w czerwonej sukience.
Jan Matejko, „Rejtan – Upadek Polski”, 1866, Zamek Królewski w Warszawie.
Rejtan – Upadek Polski przedstawia protest posła Tadeusza Reytana przeciwko I rozbiorowi Polski. Wydarzenie to miało miejsce 21 kwietnia 1773 roku, w trzecim, decydującym dniu obrad Sejmu Rozbiorowego na zamku w Warszawie. Obraz namalowany techniką olejną na płótnie.
Jan Matejko, „Konstytucja 3 Maja 1791 roku”, 1891, Zamek Królewski w Warszawie.
Konstytucja 3 Maja 1791 roku przedstawia pochód posłów przez ulice Warszawy zmierzających do kolegiaty św. Jana w celu zaprzysiężenia tekstu konstytucji. Centralną postacią obrazu jest marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski. Po schodach kościoła wchodzi król Stanisław August Poniatowski. Obraz namalowany jest techniką olejną na płótnie.
W II połowie XIX wieku tematyka historyczna zyskała szczególną popularność wśród narodów nieposiadających własnego państwa – pomiędzy nimi znajdowali się również Polacy. Tego typu malarstwo miało podtrzymać nadzieje na odzyskanie niepodległości i ducha walki, a także pobudzić tożsamość kulturową narodu w dobie zaborów. Gatunkiem malarstwa historycznego jest batalistyka, czyli obrazy o tematyce bitewnej, przedstawiającej walki.
Jan Matejko, „Bitwa pod Grunwaldem”, 1875-1878, Muzeum Narodowe w Warszawie.
Malowany ponad 3 lata najsłynniejszy obraz polskiego artysty mierzy ok. 4x10 metrów. Przedstawia symbolicznie bitwę pod Grunwaldem z 1410 roku, stoczoną pomiędzy siłami polsko‑litewskimi, a zakonem krzyżackim w momencie, kiedy szala zwycięstwa przechyla się na stronę Władysława Jagiełły. Ogromnych rozmiarów płótno wypełnione jest wielością postaci historycznych i bogatą symboliką. Zwróć uwagę na sposób przedstawiania postaci na pracach Jana Matejki – cechuje go pewna teatralność, dynamika, spiętrzona kompozycja. Na pierwszy rzut oka widzimy jedynie wielość splątanych, kotłujących się ciał. Artysta celowo zastosował ten zabieg. Chciał, żeby widz stopniowo odczytywał przedstawione sylwetki postaci historycznych i kolejne elementy symbolicznej układanki obrazu.
Zobacz obrazy innych polskich artystów przedstawiające sceny batalistyczne.
Jerzy Kossak, „Cud nad Wisłą”, 1930, Muzeum Diecezjalne w Toruniu.
Obraz Jerzego Kossaka Cud nad Wisłą przedstawia Bitwę Warszawską stoczoną w 1920 roku w czasie wojny polsko‑bolszewickiej. Zwycięstwo Polaków zdecydowało o zachowaniu niepodległości przez nasz kraj. Obraz jest otwartą, dynamiczną, wieloplanową kompozycją batalistyczną. Jedną z historycznych postaci ukazanych na obrazie jest dowódca wojsk polskich marszałek Józef Piłsudski.
Piotr Michałowski, „Szarża w wąwozie Somosierra”,1837, Muzeum Narodowe, Kraków.
Obraz przedstawia szarżę polskich wojsk w hiszpańskiej miejscowości Somosierra w 1808 roku. Przedstawia niezwykłą ekspresję, uchwycenie ruchu i grę światła. Płótno ukazuje odwagę, zaciekłość walki i poświęcenie oddziału Polaków.
January Suchodolski, „Bitwa pod Samosierrą”, 1860, Muzeum Narodowe w Warszawie.
Bitwa pod Somosierrą – trwająca osiem do dziesięciu minut szarża trzeciego szwadronu 1. Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej, przeprowadzona 30 listopada 1808 rano (około godziny 10.30) na przełęcz Somosierra w Hiszpanii na wysokości 1444 metrów n.p.m., przy 200-metrowej różnicy poziomów. Zakończyła się zdobyciem wąwozu przez polskich szwoleżerów i sukcesem armii napoleońskiej. Bitwa ta otworzyła Napoleonowi drogę na Madryt i pozwoliła kontynuować kampanię hiszpańską.
